Jakie są skutki oświadczenia woli złożonego dla pozoru?

27.7.2021

Pozorność jako wada oświadczenia woli

Pozorność jest jedną z wad oświadczenia woli, nie dotyczy więc oświadczeń wiedzy. Wady oświadczenia woli można rozumieć jako - określone w ustawie i ujęte w pewne typy - nierawidłowości, jakie mogą wystąpić przy podjęciu decyzji (aktu woli) lub przy jej uzewnętrznianiu (przejawie woli, czyli oświadczeniu), które powodują, że takie oświadczenie woli, jako wadliwe, jest lub też może być pozbawione prawnej skuteczności. W przypadku umów, będących zgodnym oświadczeniem woli co najmniej 2 podmiotów prawa cywilnego, wystąpienie wady oświadczenia woli ma oczywiste przełożenie na skuteczność całej umowy. Poszczególne wady oświadczenia woli różnią się one między sobą charakterem i skutkami, jakie wywołują.

Na czym polega wada pozorności?

Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru.

Wada oświadczenia woli polegająca na jego złożeniu „dla pozoru” została uregulowana w art. 83 Kodeksu cywilnego, który, co istotne, ma również (na podstawie art. 300 Kodeksu pracy) zastosowanie do stosunków pracy. W sprawach bowiem nie unormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. To właśnie na tle stosunków pracy najczęściej dochodzi do kwestionowania ważności umów ze względu na pozorność.

Pozorność umowy jest okolicznością faktyczną. Pozorność polega na złożeniu oświadczenia woli w sposób świadomy i swobodny dla pozoru drugiej stronie, która o takim charakterze oświadczenia wie i na to się zgadza. Innymi słowy jest to więc świadoma, ujawniona wobec adresata i przez niego aprobowana, niezgodność między treścią złożonego oświadczenia woli, zauważalną przez innych uczestników obrotu prawnego, a rzeczywistą wolą osoby składającej takie oświadczenie.

Natomiast zatajenie pozorności przed adresatem oświadczenia, tj. ukrycie braku zamiaru wywołania określonych skutków prawnych (tzw. zastrzeżenie potajemne - reservatio mentalis) nie pozbawia oświadczenia woli skuteczności. Oświadczenie woli wiąże wówczas tego, który je złożył.

Nieważność czynności prawnej z powodu pozorności oświadczenia woli może być stwierdzona tylko wówczas, gdy brak zamiaru wywołania określonych skutków prawnych został przejawiony wobec drugiej strony otwarcie, tak że miała ona pełną świadomość co do pozorności złożonego wobec niej oświadczenia woli i co do rzeczywistej woli jej kontrahenta i w pełni się z tym zgadzała.

Ową „drugą stroną” jest m.in. adresat oświadczenia, jakim jest równorzędny podmiot danej czynności prawnej. Nie jest natomiast drugą stroną przedstawiciel ustawowy, który wyraża zgodę na rozporządzenie prawem przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych (art. 17 K.c.), sąd lub organ administracji rządowej, wobec którego składa się określone oświadczenia woli, na przykład urzędnik stanu cywilnego.

Przy wielu czynnościach prawnych jednostronnych (np. testament) nie ma w ogóle drugiej strony, z tego też względu np. uznanie dziecka za zgodą matki dla pozoru, oświadczenie dla pozoru o przyjęciu czy odrzuceniu spadku nie uzasadnia nieważności uznania z powodu pozorności. Pozorna może zatem być jedynie umowa lub jednostronne oświadczenie woli, które składane jest innej osobie (jest skierowane do określonego adresata) – potrzebna jest bowiem jej zgoda.

Przy pozorności występuje z góry powzięty zamiar stron niewywoływania skutków prawnych związanych normalnie z danym oświadczeniem woli czy umową (czyli zgodnym oświadczeniem woli 2 lub więcej osób) – tj. brak woli wywołania takich skutków. Przyczyną takiego zachowania jest z reguły chęć wprowadzenia innych osób czy organów władzy w błąd co do faktu dokonania określonej czynności prawnej lub jej rzeczywistej treści (np. dla uniknięcia opodatkowania, zaniżenia składek na ubezpieczenie społeczne, wyłudzenia zasiłku).

Jakie są skutki pozorności?

Pozorne oświadczenie woli (czynność prawna) jest z mocy prawa nieważne. Na jego bezwzględną nieważność może się powołać każda osoba (nie tylko strona czynności prawnej), która ma w tym interes prawny, niezależnie od tego, czy miała ona cel niegodziwy.

Pozorność zwykła

Zwykła pozorność ma miejsce wtedy, gdy pod pozorowaną czynnością prawną nic się nie kryje – nie ma żadnej ukrytej czynności prawnej. Strony są więc zgodne co do tego, że oświadczenie woli w ogóle nie ma wywołać żadnych skutków prawnych.

Przykłady:

Umowa o pracę zawarta bez określenia rodzaju pracy, jaka ma być w jej ramach świadczona, oraz w sytuacji, gdy strony od początku wiedziały, że pracownik ze względu na stan swojego zdrowia, oraz ze względu na brak odpowiedniej ilości zamówień nie będzie w stanie wywiązać się z obowiązków pracowniczych, jako pozorna jest nieważna. Rozwiązanie takiej umowy nie może więc np. stanowić podstawy przyznania prawa do wcześniejszej emerytury.
Pracownik, który zawiera z innym pracodawcą pozorną umowę o pracę, nie podlega z tego tytułu pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu.
Natomiast, jak wskazuje się w orzecznictwie, podejrzanie wysoka pensja, służąca wyłudzeniu zasiłków z ubezpieczenia społecznego, może być przez ZUS zakwestionowana, ale nie dyskwalifikuje całej umowy o pracę.
Nie można natomiast przyjąć pozorności oświadczeń woli o zawarciu umowy o pracę, gdy pracownik podjął pracę i ją wykonywał, a pracodawca świadczenie to przyjmował. Nie wyklucza to rozważenia, czy w konkretnym przypadku zawarcie umowy zmierzało do obejścia prawa (art. 58 § 1 K.c. w zw. z art. 300 K.p.).

Pozorność kwalifikowana

Najczęściej jednak taka rzekoma czynność ma na celu ukrycie innej - rzeczywistej i zamierzonej - czynności prawnej. Strony są więc zgodne co do tego, że oświadczenie woli ma wywołać skutki prawne, ale inne niż wynika to z treści pozornej czynności prawnej. Przykładowo strony nadają umowie pozorny charakter umowy sprzedaży, gdy w rzeczywistości umowa jest darowizną - albo odwrotnie.

Jeżeli oświadczenie zostało złożone za zgodą drugiej strony dla pozoru dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności.

Oznacza to, iż czynność ukryta (dysymulowana) będzie ważna, o ile spełnione zostały wszystkie przesłanki jej ważności, np. co do formy i treści.

Kontrowersyjna jest kwestia ważności umowy kupna-sprzedaży nieruchomości, jeżeli podano w niej niższą cenę niż rzeczywiście uzgodniona. Jedni uważają, że cena należy do elementów przedmiotowo istotnych umowy sprzedaży, przez co jej brak powoduje, że umowa nie może być uważana za ważną umowę sprzedaży. Inni natomiast podnoszą, iż zarówno zaniżenie, jak i zawyżenie ceny w umowie sprzedaży nie może być utożsamiane z brakiem ceny, a zatem argument o braku jednego z przedmiotowo istotnych elementów umowy sprzedaży, a co za tym idzie pogląd o nieważności tej umowy z powodu pozorności, jest chybiony.

Przykład:

Przykładem pozornej umowy o pracę może być ukryta pod nią ważna umowa cywilnoprawna, której przedmiotem jest pełnienie przez jedynego wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością funkcji członka zarządu (por. SN w wyroku z 23 lipca 1998 r., I PKN 245/98, OSNAPiUS 16/99, poz. 517).

Pozorność przy odpłatnych czynnościach prawnych

Pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze.

Takie rozwiązanie ma na celu ochronę interesów osób trzecich (nie biorących udziału w danej czynności prawnej), które często nie mają możliwości dowiedzieć się z łatwością o tym, że dana czynność prawna dotknięta jest wadą pozorności (i działają w przekonaniu o jej ważności).

Wówczas czynność prawna, której składnikiem jest pozorne oświadczenie woli, będzie skuteczna. Nabycie więc prawa przez nieuprawnionego lub zwolnienie od obowiązku przez niego są skuteczne, mimo że stanowiące ich podstawę oświadczenie woli było nieważne. Nie oznacza to konwalidacji tego oświadczenia, które jest od początku bezwzględnie nieważne, co powoduje bezskuteczność opartych na nim innych czynności prawnych nie objętych wspomnianą ochroną.

Przykłady:

Skuteczne jest nabycie służebności gruntowej od osoby, która z powodu pozorności umowy przeniesienia własności nie nabyła własności nieruchomości władnącej.
Gdyby umowa cesji na rzecz banku była pozorna, to pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność czynności prawnej, dokonanej przez dłużnika na podstawie pozornego oświadczenia, chyba że działał on w złej wierze. Zbywca w stosunku do dłużnika może powołać się na nieważność przelewu z powodu pozorności albo na zarzuty wynikające z jego podstawy prawnej tylko wtedy, gdy w chwili spełnienia świadczenia były one dłużnikowi wiadome. Z chwilą dokonania rozliczenia między nabywcą wierzytelności a dłużnikiem wierzytelność wygasa.

Osobą trzecią w rozumieniu tego przepisu może być każdy, oprócz stron pozornej czynności prawnej, ich przedstawicieli i następców prawnych pod tytułem ogólnym. Również małżonek którejkolwiek z ww. osób nie może być uważany za osobę trzecią, jeśli nabycie prawa lub zwolnienie od obowiązku objęte jest majątkiem wspólnym.

Z ochrony tej nie korzysta jednak osoba trzecia, która otrzymała korzyść nieodpłatnie albo też sama była w złej wierze – w tych przypadkach czynność prawna również jest bezwzględnie nieważna.

Pojęcie złej wiary przyjmuje się tu, według poglądu doktryny, w wąskim rozumieniu, tzn. że w złej wierze jest ten, kto wie o pozorności lub z łatwością mógł się o niej dowiedzieć. Domniemywa się przy tym istnienie dobrej wiary (art. 7 K.c.).

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zm.);
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jednolity: Dz.U. 1998 r., Nr 21, poz. 94)